Izazovi voćarstva postaju sve izraženiji pod uticajem klimatskih promjena koje ugrožavaju proizvodnju voća u Republici Srpskoj, s obzirom na to da ovaj sektor zavisi od agroekoloških uslova lokaliteta. Promjene se manifestuju kroz ekstremne vremenske uslove poput suša, gradova, mrazeva i jakih olujnih vjetrova, koji značajno utiču na stabilnost i prinos voćaka.
Na primjer, sve češća pojava ranijeg cvjetanja, berbe i opadanja listova kod jabuke u centralnoj Evropi uslovljena je povećanjem prosječnih temperatura za oko 10 dana (Blanke and Kunz, 2011). Takođe, zabilježeno je pomjeranje areala gajenja određenih voćnih vrsta, kao što je vinova loza, koja se širi prema sjeveru i istoku Evrope (Olesen and Bindi, 2002). Zbog povećane evapotranspiracije i smanjene količine padavina, negativni klimatski bilans vode postaje sve veći problem, pa je navodnjavanje postalo neophodno kako bi se osigurala održiva proizvodnja (Rosegrant et al., 2009).
Posebno su pogođene mediteranske zemlje, gdje su temperature u stalnom porastu, dok su količine dostupne vode smanjene. Procjene sugerišu da će potrebe za navodnjavanjem porasti za 20-30% do 2020. godine (Doll and Zhang, 2010). U Republici Srpskoj, iako padavine iznose između 700 i 1000 mm godišnje, njihov raspored je nepovoljan – najviše kiše pada tokom jeseni i proljeća, dok su ljetni mjeseci uglavnom suvi, što dovodi do ozbiljnog deficita vode.
Osim suša, mraz predstavlja još jedan ozbiljan rizik za voćarsku proizvodnju. Voćke su posebno osjetljive na niske temperature tokom početnih fenofaza cvjetanja i oplodnje. Mrazevi koji se javljaju na prelasku iz mirovanja u vegetaciju mogu izazvati značajne štete. Na primjer, u aprilu 2017. godine niske temperature u fenofazi precvjetavanja i zametnutih plodova uzrokovale su štete na površini od oko 2.000 hektara voćnjaka, procijenjene na 26 miliona KM (Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, MPŠVRS ).
Grad je još jedan faktor koji negativno utiče na voćarsku proizvodnju, jer osim direktnih mehaničkih oštećenja plodova i stabala, oštećenja olakšavaju razvoj patogena. Iako je moguće osigurati voćnjake od grada, osiguranje nije uvijek ekonomski opravdano, pogotovo zbog velikih troškova, učestalosti šteta i gubitka kupaca u godinama sa oštećenim prinosom (Gandorfer et al., 2016). Zato voćari u Republici Srpskoj sve češće primjenjuju protivgradne mreže kao sistem zaštite, koje pored zaštite od grada, smanjuju i apsorpciju sunčeve svjetlosti do 30%, zavisno od vrste mreže (Jakopčić et al., 2007).
S druge strane, sistemi za navodnjavanje, posebno sistem „kap po kap“, postaju sve češći u modernoj voćarskoj proizvodnji. Ovaj sistem omogućava preciznu kontrolu raspodjele vode, što je od posebnog značaja u sušnim periodima. Ipak, velika ulaganja potrebna za instalaciju ovih sistema često predstavljaju prepreku za mnoge voćare, iako je MPŠVRS obezbijedilo određene subvencije za unapređenje voćarske proizvodnje. Tokom suše 2017. godine, voćnjaci bez sistema za navodnjavanje pretrpjeli su znatne štete, a ukupna proizvodnja voća smanjena je za oko 11% u odnosu na višegodišnji prosjek.
Upravljanje voćnjacima pod uticajem klimatskih promjena zahtijeva primjenu kompleksnih mjera zaštite. Pored protivgradnih mreža i sistema za navodnjavanje, voćari sve više koriste različite metode za zaštitu od mraza, kao što su zadimljavanje, miješanje vazdušnih masa ventilatorima, zagrijavanje prizemnog sloja vazduha i orošavanje. Orošavanje, na primjer, može biti efikasno pri temperaturama iznad -8°C, ali zahtijeva velike količine vode i značajne investicije u infrastrukturu (Zamora-Re et al., 2015).
Pored navedenih mjera, važnu ulogu igra i pravilno projektovanje voćnjaka kako bi se osigurao optimalan nivo svjetlosti. Svjetlost je ključna za proces fotosinteze, koji direktno utiče na prinos i kvalitet plodova. U tom smislu, sve popularnije postaju bijele i reflektujuće folije koje se postavljaju u redni prostor voćnjaka, čime se reflektuje dodatna svjetlost i poboljšava osunčanost donjih dijelova krošnje, što doprinosi boljoj obojenosti i kvalitetu plodova (Meinthold et al., 2011).
Na kraju, kako bi se ublažili efekti klimatskih promjena, neophodno je da voćari u Republici Srpskoj ulože u dugoročne mjere zaštite, poput instalacije sistema za navodnjavanje i protivgradnih mreža, te usvoje nove tehnologije i pristupe u gajenju voća. Uprkos značajnim investicijama koje ove mjere zahtijevaju, njihova primjena je ključna za očuvanje stabilnosti i održivosti voćarske proizvodnje u sve ekstremnijim klimatskim uslovima.
Klimatske promjene su stvarnost koja već sada utiče na mnoge sektore, a voćarstvo u Republici Srpskoj nije izuzetak. Kako bi se prilagodili ovim promjenama i obezbijedili održivu proizvodnju, voćari će morati da se oslanjaju na inovativne mjere i tehnologije koje će im omogućiti da prevaziđu izazove i osiguraju stabilne prinose u budućnosti.
Više informacija o ovoj temi i detaljnije analize možete pronaći u publikaciji Stanje i perspektive voćarstva u Republici Srpskoj autora Miljana Cvetkovića i Borisa Pašalića.